Tekst: Jelle Vaartjes

Overgenomen met toestemming uit tijdschrift 'Dier'

"Dieren moeten grondwettelijke rechten krijgen, net als mensen. Er moeten speciale dierenrechters komen. En aan de universiteiten moeten leerstoelen dierenrechten komen."
Dat zegt onderzoeker en klinisch psycholoog Salee Yasry Eden, die onlangs promoveerde aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Hij komt tot deze conclusie na bestudering van de overeenkomsten tussen 'dierentalen' en de menselijke taal. "Het blijkt dat dieren geen automaten zijn. Ze spreken talen, denken en beseffen en hebben daarom rechten nodig." Zeven jaar heeft de studie van Salee Eden geduurd, waarbij hij wereldwijd veel taalexperimenten met dieren bezocht. "Ik wilde weten waar een taal vandaan komt. Hoe die ontstaat." Eden keek met name naar de overeenkomsten tussen dierentalen en de menselijke taal en niet naar de verschillen. "Dieren hebben onmiskenbaar een aantal eigenschappen met mensen gemeen. De manier waarop dieren met elkaar communiceren, vertoont opvallende overeenkomsten met verschillende aspecten van mensentaal." Ook zet Eden uiteen hoe taal evolutionair gezien kan zijn ontstaan. De gelijkenissen tussen de communicatie van dieren (bijen, vogels, apen en mensapen) en de mensentaal zijn daarbij frappant.

Bijen

Salee onderzocht als eerste de taal van bijen, die zonder woorden communiceren door onder meer te 'dansen' (op en neer vliegen). "De verticale dans, de ronde dans of de waggeldans, alle hebben ze bepaalde betekenissen. De verschillende vormen van dans bevatten een boodschap aan het adres van andere bijen.
De overeenkomst met de mens is dat ook mensen elkaar boodschappen kunnen overbrengen. Voorwaarde is wel dat mensen elkaars taal begrijpen." Is deze overeenkomst niet wat simpel gesteld? "Je moet niet verwachten dat bijen precies dezelfde eigenschappen als mensen hebben", antwoordt Eden. "Wat ik wil laten zien is dat bijen bijvoorbeeld ook een begrip als 'pijn' kunnen uitdrukken. Ze hebben ook neurologische netwerken in hun hersenen. Mensen kunnen eveneens door verschillende manieren van praten overbrengen dat ze 'pijn' hebben."

Vogels

Tweede onderzoeksgroep vormden vogels. Vogels kennen een ingewikkelde vocalisatie (de klanken, het zingen en het roepen). "Die is zelfs ingewikkelder dan de menselijke vocalisatie, de fonetische aspecten van het spreken." Als voorbeeld geeft Eden aan dat vogels zelfs twee boodschappen tegelijkertijd kunnen roepen, gezien de constructie van de luchtpijp. De menselijke luchtpijp is daarvoor niet geschikt. Overeenkomst met de menselijke taal is dat vogels een structuur hebben in hun vocalisatie. Net als de mens kunnen ze elementen verdelen over de klanken: "Je hebt melodieën en ritme. Binnen die melodieën en ritmes geven vogels verschillende variaties van woorden en zinnen. Hierdoor geven ze verschillende betekenissen mee. Er zijn zelfs vogels die de mens kunnen imiteren, zoals papegaaien."
Een andere overeenkomst is dat jonge vogels de taal leren van hun ouders. "Als een vogel geen feedback krijgt van de moedervogel, kan de jonge vogel nooit zingen of roepen."
Weer een andere overeenkomst met mensen is dat vogels ook dialecten hebben. "Haal je een vogel van dezelfde soort uit Egypte en zet je die bij soortgenoten in Nederland, dan blijken die onderling niet goed te kunnen communiceren. De Egyptische vogel wordt zelfs verstoten."

Apen

Een derde onderzoeksgroep vormen apen. "Er bestaan intrigerende overeenkomsten tussen de vocalisaties van apen en de taal van mensen", zegt Eden. "Apen zijn net als mensen in staat om verschillen in emotionele opwinding weer te geven door spraaktempo en toonhoogte te variëren. Je ziet verschillende overeenkomsten van taaleigenschappen, van fonetische aspecten. Je kunt hun geluiden vergelijken met woorden van onze mensentaal. Ze hebben ook nog hetzelfde leermechanisme. Ze geven boodschappen aan elkaar door, kunnen door een alarmroep andere apen waarschuwen: 'Kijk uit, je moet vluchten', want daar komt de tijger of daar komt een arend. Ze hebben een enorme variatie aan verschillende boodschappen en verschillende betekenissen, net als mensen."

Mensapen

De vierde fase van Edens onderzoek vormen de mensapen. Wat zijn de overeenkomsten? "De mensapen kunnen symbolisch communiceren. Ze symboliseren 'Ik heb honger' of 'Er is gevaar'. Die symbolen, de cognitieve vaardigheden, zijn verbonden met de neurale netwerken. Als je kijkt naar het brein van een mensaap, een chimpansee bijvoorbeeld, dan zijn er frappante gelijkenissen met het menselijk brein. Alleen bij mensapen is het niet zo ver gespecialiseerd als bij ons." Eden vertelt over experimenten in Amerika, waarbij apen met behulp van de computer kunnen communiceren. "Dat bedoel ik met symbolisch communiceren. Ze hebben een toetsenbord met functies en toetsen, die te maken hebben met 'Ik wil eten' of 'Dit is een banaan'. Elke toets heeft een symbool. Ze kunnen niet alleen met symbolen communiceren, maar ze kunnen ook symbolen creëren. Ze kunnen informatie aan elkaar overbrengen. Zet je een aap in een menselijke omgeving, dan zie je dat ze heel veel kunnen leren."

Samenhang

Het promotieonderzoek van Salee Yasry Eden laat zien dat er een evolutionaire samenhang is tussen dierentaal en mensentaal. Met andere woorden: dierentalen, zoals die van bijen, vogels, apen en mensapen kunnen worden beschouwd als vroege stadia van de ontwikkeling van mensentaal. "Dieren hebben net als mensen een taal om te communiceren. Ze zijn meer dan objecten, onderworpen aan de grillen van mensen. Op hun manier zijn het intelligente en beschaafde individuen met een dikwijls verfijnd, sociaal gedrag. Ze houden ons mensen een spiegel voor."
Op grond van dit gegeven zouden vogels, apen en mensapen volgens Eden zelfs grondwettelijke rechten moeten kunnen eisen. "Het einde van dit millennium wordt gekenmerkt door de afschaffing van de slavernij, opkomst van de emancipatiebeweging en de beweging voor de burgerrechten. Het nieuwe millennium zou gekenmerkt moeten worden door de opkomst van de nieuwe rechtsontwikkeling voor dieren."