Lachen om dieren. Humor ten koste van dieren

Speciësisme en fictie

Wat geldt voor grappen ten koste van mensen, gaat evenzeer op voor grappen ten koste van andere diersoorten, de zogenoemde speciësistische grappen.
Ik doel daarbij niet op fabeldieren en ook niet op volledig gestileerde tekenfilmfiguren die bijna niets meer gemeen hebben met echte dieren zoals Daffy Duck en Bugs Bunny.
In de meeste (Amerikaanse) tekenfilms zie je overigens dat de daarin afgebeelde 'dieren' niet alleen maar belachelijk en dom zijn, maar ook slimme, sympathieke en zelfs vertederende kanten kunnen hebben.
Dit heeft dan ook weinig tot niets te maken met grappen ten koste van dieren.
Onder speciësistische grappen versta ik daarentegen vooral grappen die gemaakt worden over landbouwhuisdieren en die direct of indirect verwijzen naar hun uitbuiting.
Nu is daar zoals gezegd in de meeste tekenfilms geen sprake van, maar er is mij toch tenminste één opvallende uitzondering bekend, namelijk de serie Cow and Chicken, uitgezonden door Cartoon Network.
Deze serie gaat zoals de titel al aangeeft over een koe en een kip die broer en zus van elkaar zijn en over de kinderen van een menselijk echtpaar, waarvan je de gezichten nooit te zien krijgt.
Wat hier de dubbele bodem van is, is mij niet helemaal duidelijk, maar het versterkt in ieder geval wel het karikaturale van de figuren, net als hun zeer onpersoonlijke namen Cow en Chicken natuurlijk. speciësistische humor De tekst is van Titus Rivas en is het laatste deel van een groter artikel gepubliceerd in Gezond Idee! van oktober 1999.

Woordverklaring

Speciësisme is discriminatie op basis van (dier)soort oftewel 'speciës' Veel prentenboeken voor peuters, aan de hand waarvan zij mede hun woordenschat opbouwen, draaien om landbouwhuisdieren. Het is macaber om te bedenken dat kinderen woorden als 'varken' of 'koe' leren in een bedekte, in plaats van expliciete speciësistische context. Net als bij de afbeeldingen bij slagerijen wordt hen voorgehouden dat de dieren in kwestie gelukkig zijn in hun afhankelijke positie en hun exploitatie wordt volledig verdoezeld.
Een voorbeeld van een vorm van smakeloze speciesistische humor die uitgaat van (denkbeeldige) dierenmishandeling van katten is te vinden op Bonsai Kitten. Huisdieren worden daarbij uitgebeeld als wezens die je lichamelijk en geestelijk volledig naar je hand mag zetten.

Speciesistische humor

De esthetische kwaliteit en het gehalte aan absurdistische humor in Cow and Chicken is volgens mij betrekkelijk hoog en dat maakt het des te schrijnender dat de serie bol staat van de speciesistische grappen. Zo zijn (landbouwhuisdieren) Cow en Chicken allebei dol op 'porkbutts and p'tatoes', dus 'varkenskont met aardappelen' die aan het eind van een aflevering met een soort katapult door hun ouders op hen af worden geschoten en die ze schrokkerig met hun bek opvangen. Ook belandt Chicken in een bepaalde aflevering in een nachtmerrie-achtige 'pluimvee-fabriek' en wordt daarbij bijna zelf geslacht, binnen het kader van een dolkomisch misverstand wel te verstaan (Chicken dacht dat hij geld kon verdienen in die fabriek), d.w.z. volledig zonder kritische ondertoon. Cow en Chicken hebben weer een andere keer genoeg van alle vleesloze tomatenketchup-maaltijden die ze in de schoolkantine kunnen krijgen en besluiten daarom zelf allerlei vleesproducten te gaan verkopen.
Cow is bij tijd en wijlen ook nog eens een soort 'supervrouw' aangeduid als 'Supercow' en spreekt dan uitsluitend (correct) Spaans, begeleid door de tonen van een soort stierenvechters-'paso doble'. Daarmee is Cow and Chicken zonder meer de meest speciësistische tekenfilm-serie die ik ken. Het is volgens mij zeer kwalijk dat kinderen (en volwassenen) door de humoristische kwaliteit van deze serie als het ware bevestigd worden in de vanzelfsprekendheid van (veel) vlees eten en van de macht van mensen over landbouwhuisdieren. Grote misstanden en systematische exploitatie van dieren worden in deze serie impliciet uitgebeeld als volkomen onschuldig en zelfs grappig. Het wrangste wordt dit volgens mij geïllustreerd wanneer Cow en Chicken een 'spaarvarken' (van vlees en bloed) achtervolgen om dit zelf te slachten en hun menselijke ouders hen daarin terecht te wijzen omdat… het varken pas een paar dagen later geslacht mag worden!

Realistischere 'humor'

Ook 'geinige' reclameboodschappen kunnen zeer speciësistisch zijn. Zoals de bekende, tamelijk recente Sterspot voor melk waarin een koe als een hond op een gigantisch bot zit te kauwen, terwijl zo'n bot in werkelijkheid nou juist afkomstig is van geslachte runderen. Of die van kalkoenen die 'slikken' als ze horen dat de kerstdagen voor de deur staan. kipvingers van Mora

Nog onbeschaamder vind ik de 'grappige' borden en etalages bij slagerijen waarbij (soms jonge) slachtdieren te zien zijn die blij en gelukkig hun eigen vleeswaren aanprijzen. De aangrijpendste confrontatie met dit soort humor beleefde ik zelf toen ik een vrachtwagen van vleesvervoer zag aankomen bij een slagerij en vervolgens aanschouwde hoe die zijn nog duidelijk herkenbare lijken aan het uitladen was. De vrachtwagen was gesierd met een kleurrijk portret van een tevreden, levenslustig 'gezin' varkens, bestaande uit vader, moeder en kind, alle drie gekleed als mensen en alle drie vrolijk lachend.
De ergste vorm van grappen tegen mensen zijn in feite varianten van onverbloemd sadistische humor. Dit fenomeen kent men helaas wel degelijk ook in een speciësistische context. In hoeverre dit al bewust geldt voor de slagerij- en vleesvervoer-afbeeldingen weet ik niet, maar het fenomeen bestaat in elk geval zeker. In Spanje komen bijvoorbeeld nog steeds allerlei 'primitievere' varianten voor op het 'serieus'-sadistische stierengevecht, waarbij allerlei diersoorten genadeloos worden gepest, alvorens ze daadwerkelijk worden gemarteld en gedood. Maar ook het misleiden van stieren bij stierengevechten in arena's, met de cape e.d. heeft duidelijk iets pesterigs.

Het speciësistische Uncle Tom-effect

Bekende radicale voorvechters van de gelijkberechtiging van zwarte Amerikanen zoals Malcolm X hebben zich gekeerd tegen het vroeger gangbare ideaalbeeld van de 'goede' neger zoals die gepersonifieerd werd in de romanfiguur van Uncle Tom. Uncle Tom is in feite een slaaf die zich neerlegt bij zijn lot en integer en godvruchtig is en 'daarom' een betere behandeling zou verdienen. Als een braaf kindje dat fijne dingen eerst moet 'verdienen', in plaats van daar vanzelfsprekend recht op te hebben net als ieder ander. Iets dergelijks ziet men ook binnen het kader van het speciesisme. Vaak worden landbouwhuisdieren, zeker in kinderboeken, afgebeeld als een soort 'grappige' vrienden van mensen. Afhankelijk van de definitie van 'humor' die je hanteert zou je zo zelfs bepaalde 'leuke' prentenboeken zonder tekst al als speciesistisch kunnen zien. De probleemloze, 'onschuldige' humor, vooral rond landbouwhuisdieren die uitsluitend als slachtvee gehouden worden zoals varkens en kalkoenen, verbloemt steeds weer dat de situatie van landbouwhuisdieren allesbehalve grappig te noemen is. Het creëert een schijn van vreedzame, 'leuke' coëxistentie tussen mens en dier die - net als bij Uncle Tom het racisme - het speciësisme onvoldoende belicht. Hoe leuker een varkentje als Babe bijvoorbeeld wordt geportretteerd in een speelfilm voor het hele gezin, hoe minder de eigen consumptie van varkensvlees nog als reëel probleem in het bewustzijn verschijnt.
Het effect lijkt een beetje op dat van 'geprivilegieerde' Joodse komieken (en andere kunstenaars) die hun beulen - zolang het duurde! - mochten amuseren en zo ongewild hielpen een schijn van menselijkheid overeind te houden tijdens de Shoah.

Grappen over anti-speciësisme

Speciesistische grappen blijven niet beperkt tot ridiculisering van de dieren zelf maar strekken zich ook uit tot het belachelijk maken van tegenstanders van de uitbuiting van dieren. Dit kan slaan op de praktische kant van onze voedingswijze, bijvoorbeeld in de vorm van satirische liedjes over het veronderstelde smakeloze en saaie 'bonen-menu' van vegetariërs. Maar het kan veel verder gaan, bijvoorbeeld wanneer heel leuk wordt verondersteld dat veganisten waarschijnlijk enge mensenhaters zijn. Of in de vorm van grappige opmerkingen die duidelijk zouden maken hoe irreëel en naïef het veganisme wel niet is.

Distantie

Uit wat iemand leuk vindt kun je veel opmaken, bijvoorbeeld hoe intelligent, fantasievol, ruimdenkend of scherpzinnig hij of zij is, of in hoeverre absurdisme op prijs gesteld wordt, maar dus ook in welke mate er onderscheiden worden gemaakt tussen wezens die meer of minder waard zijn. speciësistische grappen weerspiegelen zo ook een onderliggend speciësisme. Natuurlijk kan men er net als bij racistische of seksistische humor op een gedistantieerde manier de 'absurdistische' kant van zien en die humor dan toch 'zuiver-humoristisch' leuk vinden zonder in te stemmen met de onderliggende boodschap. Ook kan men als het ware een persiflage maken op racistische of seksistische humor en dergelijke, zoals dit bijvoorbeeld voortdurend gebeurt in de Engelse comedy-serie Blackadder.
Maar persoonlijk vind ik dit soort humoristische distantie een stuk moeilijker op te brengen waar het gaat om speciësistische humor, vanwege het feit dat er nog steeds nauwelijks sprake is van de emancipatie van de uitgebuite dieren, wat hun karikaturisering alleen maar des te triester maakt.