In godsnaam: Wat bezielt je? De islam en dierethiek

"We waren op reis met de apostel van God, en hij verliet ons voor enige tijd. Tijdens zijn afwezigheid zagen we een vogel genaamd hummara met haar twee jongen en haalden de jongen bij haar weg. De moedervogel vloog in kringetjes boven ons hoofd, met haar vleugels klapperend van verdriet, toen de Profeet terugkeerde en zei: Wie heeft de gevoelens van deze vogel geschaad door haar jongen bij haar weg te halen? Geef die jongen terug aan haar". (Rahman bin Abdullah bin Mas'ud. Muslim.) door Titus Rivas. Dit artikel verscheen in Gezond Idee! nummer 51, kwartaalblad van de Nederlandse Vereniging voor Veganisme, www.veganisme.org. Voorvechters van dierenrechten zijn terecht geen liefhebbers van het bloederige fenomeen ritueel slachten. Helaas wordt dit gegeven echter uitgebuit door racistische groeperingen als handig argument om moslims zoveel mogelijk te weren en terug te dringen uit de westerse samenleving. Moslims zouden niet alleen intolerant staan tegenover andersdenkenden of seksuele minderheden maar vooral ook erg wreed zijn ten opzichte van dieren. Nu weten veel westerlingen hopelijk al dat de islam niet zomaar samenvalt met fundamentalistisch terrorisme, maar ook progressieve humanistische en mystieke varianten kent. Minder bekend is het waarschijnlijk dat er een fundamentele islamitische traditie van respect voor dieren bestaat.

De islamitische houding tegenover dieren

De laatste en daarmee voornaamste profeet van de Islam, Mohammed, stond bekend om zijn mededogen ten opzichte van dieren. Hij zou zelfs grotendeels vegetarisch hebben geleefd. Dit staat volledig haaks op de karikatuur die racisten van deze godsdienst geven.
Tijdens de MKZ-crisis werd er een uitzending gewijd van de Nederlandse Moslim Omroep (NMO) aan het contrast tussen het schaamteloze reduceren van dieren tot voorwerpen en de islamitische visie op dieren. Daarin keerde men zich uitdrukkelijk tegen de bio-industrie en het hedendaagse agrarische beleid dat leidt tot zulke gruwelen als de massale 'ruiming' van landbouwhuisdieren. Het is opmerkelijk dat de NMO zich hier zo expliciet over uitsprak omdat dit aangeeft dat haar standpunt als het ware automatisch volgt uit de islamitische traditie. De geïnterviewde islamitische geestelijken en geleerden waren het erover eens dat dieren weliswaar gebruikt mochten worden voor menselijke consumptie, maar dan wel binnen een strikt kader van respect voor de beleving van het dier. Hun standpunt leek daarmee in veel opzichten op dat van de scharrelvlees-beweging. Dit is nou niet direct een bevestiging van het racistische beeld van moslims als meedogenloze dierenbeulen. De islam lijkt eerder een (in morele zin) tamelijk verlichte godsdienst te zijn die zich bekommert om respect voor dieren en bescherming van dieren tegen onnodige wreedheden.

Voorschriften

De islam wordt door zijn aanhangers gezien als een universele en rationele godsdienst, die net als het jodendom en het christendom slechts één God erkent, Allah. De religie bouwt daarbij voort op genoemde andere monotheïstische godsdiensten en erkent de leraren daarvan, waaronder Jezus, als profeten. Daaraan wordt echter de 7e eeuwse Arabische profeet Mohammed toegevoegd, aan wie de Koran (Al Qur'an), het onfeilbare woord van Allah, zou zijn geopenbaard. Het Arabische woord 'islam' betekent onderwerping aan Allah en het daarvan afgeleide 'moslim' is iemand die zich aan Allah onderwerpt. De islam kent een aantal overzichtelijke regels en voorschriften die, als men zich daaraan houdt, zouden leiden tot een eeuwige toestand van gelukzaligheid in het hiernamaals. De godsdienst kent daarbij - zoals de meeste andere - echter allerlei stromingen en er zijn ook syncretistische mengvormen bekend tussen de islam en natuurgodsdiensten of andere wereldreligies die op belangrijke punten van elkaar kunnen verschillen. Enkele voorschriften binnen de islam betreffen de omgang en behandeling van dieren. Met sommige diersoorten moet je bijvoorbeeld niet in aanraking komen, zoals varkens, omdat ze 'onrein' (haram) zouden zijn. Dit begrip houdt het midden tussen fysiek onhygiënisch en in spirituele zin bezoedelend. Andere diersoorten zijn echter wel rein en als moslim is het geoorloofd om ze te gebruiken voor menselijke doeleinden, waaronder ook consumptie. Het is dan wel van belang dat de dieren zo min mogelijk leed wordt toegebracht, een belangrijke voorwaarde voor de kwalificatie 'halal', vergelijkbaar met het joodse begrip 'kosjer'.
Dat het een moslim geoorloofd is om halal vlees te eten, wil binnen de islam helemaal niet zeggen dat je vlees moet eten. Het staat iedere moslim dus vrij om naar eigen goeddunken of smaak vegetariër (of veganist) te worden.

Slachten

Tijdens mijn speurtocht door verschillende websites over de islam viel het me vooral op dat het slachten van dieren geen plicht is voor moslims. Zelfs tijdens de pelgrimage naar Mekka hoeft men geen schaap te offeren. Het slachten van offerdieren gaat terug tot een pre-islamitische cultische traditie. De Koran speelt daar op in door de praktijk te hervormen en aan banden te leggen. Daarmee kreeg het offeren slechts nog een symbolische betekenis terwijl het in de 'heidense' traditie fungeerde als een middel om de goden gunstig te stemmen. Het offer is daarmee een ritueel waar men ook buiten kan. De islam hecht veel meer waarde aan persoonlijke opofferingsgezindheid en onderwerping aan Allah dan aan dit uiterlijke symbool. Daarom is er pertinent geen sprake van een plicht tot offeren en wordt men door de islam niet veroordeeld als men er niet toe overgaat. De meeste moslims die ik zelf heb ontmoet waren opmerkelijk begri.p.v.ol als ik vertelde erg veel moeite te hebben met hun traditie van het slachtfeest. Dit is een ceremonie waarbij men het slachten van een ram door Ibrahim (Abraham) herdenkt. Daarbij dankt men God door middel van het offer, en deelt men het offervlees met behoeftige medemensen. Geen van hen verdedigde deze traditie als onontkoombare religieuze plicht. Het maakte daarbij geen verschil of het ging om een soennitische moslim uit de Maghreb (noord-Afrika), een Iraniër of een aleviet uit Turkije. Het is volgens sommigen goed denkbaar dat de culturele tradities van het slachten van offerdieren en het eten van vlees allebei massaal afgeschaft zullen worden door moderne moslims.

Ritueel slachten komt op zichzelf neer op een methode om dieren zo snel en pijnloos mogelijk te doden. Daarbij spreekt men de naam van Allah uit om bewust te blijven van de heiligheid van het leven en zo onnodige wreedheid, zowel in fysieke als in mentale zin, te voorkomen. De offerdieren hebben als het goed is een leven in een natuurlijke omgeving achter de rug. In de praktijk blijken volgens bepaalde moslimschrijvers veel slachthuizen die volgens de 'humane' halal-principes zouden opereren, echter bijna net zo wreed te zijn als de 'normale', westerse slachthuizen. Daarom pleiten deze autoriteiten voor een vegetarische of zelfs veganistische voedingswijze voor moslims die in het westen leven. Zij noemen naast de condities in slachthuizen ook de omstandigheden bij levende transporten als niet-halal.
Sommige moslimgeleerden wijzen er overigens op dat het bij de methode van slachten niet gaat om de specifieke traditie maar om het principe van zo min mogelijk leed toebrengen. Als modernere slachtmethoden minder pijn veroorzaken dan het traditionele rituele slachten moet een moslim daar volgens hen de voorkeur aan geven.

Barmhartigheid

Bijna alle zogeheten soera's (hoofdstukken) van de Koran beginnen met de woorden: "Allah is genadig en barmhartig". De barmhartigheid van God is een belangrijk model voor zijn volgelingen. Moslims worden geacht alle medemensen, inclusief niet-moslims, te behandelen als broeders en zusters. Mohammed zou volgens de populaire overlevering meermalen ook expliciet wreedheid tegen dieren hebben verboden en onder meer hebben gezegd: "Een goede daad verricht ten bate van een beest is net zo goed als goede daden verrichten ten bate van een medemens; terwijl een daad van wreedheid jegens een beest net zo kwalijk is als een daad van wreedheid tegenover een mens". Een richtlijn van een moslimgeleerde luidt: "wees vriendelijk voor lastdieren; doe hen geen kwaad; en belast hen niet met meer dan ze aan kunnen".
De islamitische wetgeving, de Shariah, is erg expliciet en uitvoerig waar het gaat om de rechten van dieren. Spektakels waarbij dieren worden gedood om het publiek te amuseren zoals stierengevechten zijn verboden voor moslims en het is haram om van het vlees te eten van dieren die daarbij zijn omgebracht. Ook plezierjacht, bontproductie en dierproeven voor onnodige producten zoals cosmetica zijn in strijd met de islam en een moslim moet altijd op zoek zijn naar alternatieven voor dierproeven. Het onnodig houden van vogels in kooien wordt gezien als een groot kwaad, evenals het onnodig verminken of couperen van lichaamsdelen van dieren. Zelfs schadelijke dieren zoals gifslangen moeten zo pijnloos mogelijk onschadelijk worden gemaakt.
Het kwellen en onnodig doden van dieren wordt in zijn algemeenheid binnen de islamitische traditie gezien als een grote zonde waarvoor men verantwoording zal moeten afleggen op de dag des oordeels. Andersom wordt het beschermen en goed behandelen van dieren ook opgevat als daden die mee zullen wegen in de beoordeling van een ziel door God. Vanuit deze traditie van mededogen of barmhartigheid zien veel Shiitische moslims en de islamitische mystici, waaronder de soefi's zoals de 15e eeuwse wijze Kabir, het vegetarisme als de ideale voedingswijze. Net als in het christendom en het jodendom staat het moslims vrij om wel of geen vlees te eten.
Er is geen sprake van een plicht om dat wel te doen, waardoor een islamitische levenswijze in de praktijk goed verenigbaar kan zijn met vegetarisme of veganisme. Vanuit deze gedachte zijn er verenigingen van vegetarische moslims opgericht.