De prijs van ons voedsel

Geschiedenis van de landbouw

Vroeger werd de landbouw in Nederland bedreven door gemengde bedrijven. Dit waren kleine bedrijfjes, met wat koeien, een paar varkens voor vlees en paarden als trekdier. De akkerbouw was gericht op het produceren van voer voor eigen dieren. De rest van de produktie werd op de locale markt verhandeld en was bestemd voor eigen consumptie. Het was vrij moeilijk voor deze bedrijfjes om het hoofd boven water te houden. Vooral op de arme zandgronden in Nederland hadden de boeren het zwaar.

Na de tweede wereldoorlog was het Nederlandse regeringsbeleid gericht op het herstel van de economie en de industriële produktie. Om de koopkracht van de mensen te vergroten werd de prijs voor het voedselpakket laag gehouden. Maar de boeren hadden wel een goed inkomen nodig. Daarom moest de landbouwproduktie fors omhoog. Verhoging van de produktie werd bereikt door deze te mechaniseren. Hierdoor kon met veel minder arbeid hetzelfde werk verzet worden.
Verhoging van de opbrengst werd bereikt door gebruik van kunstmest, bestrijdingsmiddelen en krachtvoer.

Inmiddels is ons land het meest veedicht voor varkens, kippen en kalveren.

De Nederlandse landbouw is na de oorlog afhankelijk geworden van het buitenland door de import van grondstoffen en de grote export van produkten. Om tegenwicht te bieden aan de grootmachten Amerika en USSR is de Europese Economische Gemeenschap (EEG, nu EG) opgericht. Het landbouwbeleid van de EG heeft een steeds sterke invloed op de ontwikkelingen in de nationale landbouw gekregen.

De landbouw levert een bijdrage aan de nationale economie die is gezakt naar 2%. De bijdrage van de veehouderij, als onderdeel van de landbouw, is nog lager. Nederland is wat betreft landbouwprodukten veel meer exporterend dan zelfvoorzienend. Er is veel werkgelegenheid verschoven naar de industrie rond de landbouw, bij produktverwerkende bedrijven en de veevoederindustrie. De werkgelegenheid in de landbouw is de laatste 150 jaar gezakt van 44% naar 3,5%.
De welvaart van de krap 100.000 boeren is gestegen en de lichamelijke arbeid is door de mechanisatie minder zwaar geworden. De verschillen tussen grote en kleine bedrijven worden steeds groter. Tenslotte is de prijs die wij voor de landbouwprodukten moeten betalen lager geworden, maar de prijs ligt hoger dan de wereldmarkt. Deze situatie is alleen door importheffingen, exportsubsidies, prijsondersteuning en inkomenssteun te handhaven.

De problemen rond de gangbare landbouwmethodes

De huidige (=gangbare) landbouwmethodes leveren problemen op, die steeds dreigender worden. De kosten die deze problemen met zich meebrengen zijn niet in de prijs van ons voedsel opgenomen, maar worden via de belasting hoofdelijk over alle consumenten omgeslagen.

De problemen op een rij

Economische problemen, zoals het ontstaan van overschotten en de ontwrichting van de wereldmarkt, wat ook voor Het Zuiden (vroeger: de Derde Wereld) grote consequenties heeft.

Sociale problemen, zoals afname van de werkgelegenheid voor agrariërs, de lage gemiddelde inkomens van boeren en de toename van inkomensverschillen, de toename van geestelijke belasting (stress) van agrariërs en nieuwe lichamelijke belasting (geluidshinder en chemicaliën) en de afname van de autonomie van boeren. Zie ook de column Brabant Blues een impressie van de achtergrond en beweegreden van bio-industrieboeren uit Brabant.

Problemen rond dierenwelzijn als gevolg van intensievere produktiewijze.

Kwaliteitsproblemen, door bijvoorbeeld opzettelijke chemische toevoeging (antibiotica) of onopzettelijke toevoeging van verontreiniging (dioxine) in produkten en te grote produktie.

Milieuproblemen, zoals problemen die ontstaan door mest, het gebruik van bestrijdingsmiddelen en de inrichting van het landschap.

Gezondheidsproblemen en de uitbraak van dierziekten.

We behandelen een deel van deze punten hieronder. Elders worden de 5 bezwaren tegen de bio-industrie op een rijtje gezet. Voor een historisch overzicht van de juridische strijd van milieuactiegroepen, klik hier.

In de Volkskrant van 24 februari 2001 liet men zien hoe de prijs van 10 liter melk in de voorafgaande ketens tot stand komt. Het is geen typefout: de melkprijs in de winkel ligt per liter 20 cent onder de inkoopprijs.
De marge voor de melkveehouder is uiterst gering: 6 cent per liter. De boer probeert hier de marge zo groot mogelijk te houden door onder meer te besparen op dierenwelzijn.
Een simpele verhoging van de winkelprijs zou hier niet helpen, de marge is immers al negatief. Ook de noodzaak om met het buitenland te kunnen concurreren maakt het moeilijk om de marges voor de boer te vergroten. De vrije markt houdt hier de boer gevangen en daarmee zijn dieren.

prijzen in guldens (2,20 ƒ= 1 €)

Sociale problemen

Door de veranderde landbouweconomie van na de oorlog kan alleen een voldoende inkomen verworven worden op een vernieuwd, grootschalig bedrijf. Hierdoor is het aantal boeren en tuinders afgenomen. Ten eerste passen op hetzelfde landbouwareaal minder grote bedrijven en ten tweede zijn de bedrijven die de groei niet konden bijhouden weggeconcurreerd. De prijzen voor gras- en bouwland zijn de laatste 10 jaar verdubbeld.
De overgebleven boeren en tuinders moeten hard werken om de concurrentie voor te blijven. Dit leidt tot stress.
Verder is het gebruik van bestrijdingsmiddelen standaard geworden. Jaarlijks wordt in de landbouw 18 tot 20 miljoen ton bestrijdingsmiddelen gebruikt. Het werken hiermee kan gezondheidsproblemen met zich meebrengen.
Tenslotte is de boer of tuinder zo verstrikt in het net van leningen, subsidies en marktordening dat er van autonomie nauwelijks sprake meer is. Investeringen van 1.000.000 gulden zijn in de intensieve veehouderij geen uitzondering.

Mestoverschotten

Het meest bekende milieuprobleem uit de Nederlandse landbouw zijn de mestoverschotten. De veeteelt is een heel belangrijke industrie geworden. In Nederland zijn permanent gemiddeld 110 miljoen produktiedieren aanwezig, voornamelijk pluimvee (leghennen en slachtkuikens samen ongeveer 85 miljoen) en varkens (14 miljoen) en koeien (>4 miljoen). De overige dieren vallen onder wat door de Landelijke Dierenbescherming genoemd wordt "de verborgen bio-industrie".
Aangezien slachtkuikens en varkens diersoorten zijn waarvan meerdere lichtingen per jaar geproduceerd kunnen worden, is het totaal aantal dieren, dat in Nederland per jaar omgaat, 450 miljoen.
We hebben de aantallen per diersoort per provincie voor u in kaart gebracht.
Al deze dieren produceren mest, per jaar ongeveer 80 tot 100 miljoen ton. Deze hoeveelheid mest is bijna 2x zoveel dan de hoeveelheid voedingsstoffen die de bodem nodig heeft om een goede produktie van gewassen te geven. Maar omdat de boeren deze mest nergens kwijt kunnen, wordt die toch over het land uitgereden.
Vooral in gebieden waar de concentratie van veeteelt hoog is (Brabant) ontstaan milieuproblemen.
Voor de bemestingsbehoefte van de landbouwgrond zijn er 4 mogelijkheden:

1. er is te weinig bemest, de productie blijft achter bij het maximaal haalbare
2. er wordt voldoende bemest, de productie is maximaal
3. er wordt extra bemest, de productie is maximaal, de extra bemesting is net niet schadelijk
4. er wordt overbemest, de productie is suboptimaal, slechts enkele gewassen kunnen nog worden geteeld. Er vindt uitspoeling plaats naar het grondwater.

Op de landbouwgronden van de veehouders in Nederland geldt vaak situatie 3 en 4, vandaar dat je veel mais ziet. Het gewas wordt gebruikt als veevoeder, maar is tevens een van de weinige gewassen, die de relatieve overbemesting nog kan verdragen.
Voor een overzicht van de uitrijregels van mest, klik hier.

Door overbemesting met name in het vroege voorjaar als de volledige gieropslag wordt uitgereden over het nog kale bouwland, hebben aanwonenden te maken met ernstige prikkeling van de luchtwegen.

Gezondheidsproblemen

In mest zitten dode bacteriën die endotoxinen bevatten. Endotoxinen kunnen griepachtige klachten veroorzaken bij medewerkers in de agrarische sector, afvalverwerking en aanverwante bedrijfstakken, graansilo's, diervoedingsindustrie, katoenindustrie, waterzuiveringsinstallaties en papierfabrieken.
Ook mycotoxines kunnen giftig zijn en leiden tot gezondheidsklachten als chronische verkoudheid, benauwdheid, astma, verstopte neus, geïrriteerde ogen, hoofdpijn enz..
Vlees kan dioxine, hormonen en resten van bestrijdingsmiddelen bevatten.
Zie voor de werking schadelijke stoffen het overzicht van schandalen rond de bio-industrie.

Dierziekten

De Nederlandse veehouderij wordt sinds medio jaren negentig onophoudelijk getroffen door al dan niet besmettelijke dierziekten. De gekkekoeienziekte, mond- en klauwzeer en de varkenspest leidden tot de voortijdige slacht van miljoenen gefokte dieren.

In maart 1997 breekt de gekkekoeienziekte BSE uit in Nederland, nadat de ziekte al jarenlang had huisgehouden in Groot-Brittannië. De ziekte is zeer gevaarlijk voor mensen. Na het eten van besmet vlees kan de dodelijke hersenziekte Creutzfeldt-Jakob ontstaan. De paniek slaat toe. Bedrijven worden afgezet en 'preventief geruimd', een mooi woord voor het slachten van de hele veestapel. Tot nu toe zijn 58 BSE-gevallen (koeien)bekend. De laatste is van 18 februari dit jaar in Etten-Leur. BSE-onderzoeksleider Van Zijderveld van het Instituut voor Dierhouderij en Diergezondheid ID-Lelystad, verwacht pas na 2006 een afname van het aantal besmettingen.

In februari 1997 breekt in Venhorst de varkenspest uit. Snel brengen boeren, bang voor een vervoersverbod, hun varkens het besmette gebied uit waardoor het virus wijd verspreid wordt. De epidemie kost bijna tien miljoen varkens het leven. Met varkenspest besmet vlees is niet gevaarlijk voor de mens.

In mei 1999 worden in België dioxinen aangetroffen in kip- en eierproducten. Het gif hoopt zich op in het vet en kan slecht worden afgebroken. Mensen kunnen bij consumptie gedurende langere tijd flink ziek worden. De dioxine belandt in kippenvoer door gebruik van vervuild vet. Ook varkens en runderen worden getroffen. Nederland moet honderden producten uit de winkelschappen halen.

In maart 2001 breekt mond- en klauwzeer (MKZ) uit. Het virus komt, alweer, uit Groot-Brittannië. Uiteindelijk blijken 26 bedrijven besmet. Om verspreiding van het virus tegen te gaan, worden 265 duizend dieren geruimd op zo'n 2500 veehouderijen. Veel boeren zijn woedend dat hun gezonde dieren preventief moeten worden afgemaakt. Na twee maanden wordt nergens meer MKZ geconstateerd.

In juli 2002 wordt het MPA-hormoon in veevoer aangetroffen. Varkens worden er tijdelijk onvruchtbaar van. Het is niet gevaarlijk voor de mens, twintigduizend varkens worden vernietigd.

(tot zover Jan 't Hart in de Volkskrant)
Eind februari 2003 breekt in de Gelderse Vallei de klassieke vogelpest uit, waarbij kippen doodgaan door verstikking.

Op een pluimbedrijf in Voorthuizen zijn op 1 augustus 2006 sporen van de zogeheten laagpathogene variant van het vogelgriepvirus aangetroffen. Deze variant is veel minder ziekmakend dan de variant die in 2003 in Nederland is aangetroffen. Alle kippen van het bedrijf werden geruimd. De sporen kwamen aan het licht na het nemen van een monster. De monsters zijn genomen in het kader van de reguliere monitoring. Deze monitoring bestaat uit onderzoek van alle bedrijfsmatig gehouden pluimvee in Nederland. Het doel is om over een langere periode trends en ontwikkelingen van het voorkomen van vogelgriep in kaart te brengen. Aan de hand van deze gegevens kan het beleid over vogelgriep aangepast worden. Pluimveebedrijven met buitenlopende dieren worden vier keer per jaar gecontroleerd. Zij zijn kwetsbaarder dan bedrijven zonder vrije uitloopbedrijven. Zonder vrije uitloop worden een keer per jaar gecontroleerd.

Medio 2006 wordt bij schapen de "bluetongue"-ziekte geconstateerd, overgebracht door het insect de "knut". Bluetonge is een ziekte die veroorzaakt wordt door een virus. Hoewel alle herkauwers drager kunnen zijn van deze ziekteverwekker, worden ze er niet allemaal even ziek van. Schapen kunnen er flink ziek van worden en er zelfs aan doodgaan. Dat is bij ongeveer 10 tot 30 procent van de zieke dieren het geval. De sterfte is niet heel acuut. Het duurt minstens acht dagen voor een ziek dier bezwijkt. Het bijzondere van deze uitbraak is dat ook koeien ziek worden.

Verschillende soorten boeren

Onder de verzamelnaam "boeren" vallen landbouwers met alleen landbouwproducten, agrariërs met een gemengd bedrijf: landbouw en veeteelt en de niet-grondgebonden veehouders. Varkens- en kippenhouders ook wel varkens- en kippenmesters genoemd hebben vaak geen eigen landbouwgrond, waarover ze de mest kunnen uitrijden. Met name deze groep veehouders, die vroeger niet bestond, is omstreden. Hun wijze van bedrijfsvoering verstoort de (inter)nationale mineralenbalans, zij hebben te veel dieren op te weinig ruimte, ze produceren voornamelijk voor het buitenland en vervuilen het milieu in en op het eigen land. Vaak ook wonen ze niet op hun bedrijfsterrein net zo min als de eigenaar van een bedrijf op het industrieterrein. Hun aanwezigheid is door de automatisering overbodig en het is (door de lelijkheid van de gebouwen en door de stank- en het lawaai-overlast) aantrekkelijker om elders te wonen. Je zou dit soort boeren een soort onderaannemers van de vleesverwerkende industrie kunnen noemen.
Natuurlijk geldt dit ook voor veehouders met gemengd bedrijf, die meer dieren houden dan met zelf verbouwd voedsel en mestruimte op het eigen land mogelijk is. Deze twee categoriën boeren vormen met name de bio-industrie. Ze zijn meer speculant dan boer, aangetrokken door de mogelijkheid om veel geld te verdienen en alleen maar gelimiteerd door de overheid en de bankwereld.
Geert Mak gaf in het NRC een bloemrijke beschrijving onder de titel "geld, bloed en eenzaamheid".

Wildgroei in de scharrelindustrie

Er is ook vanuit de landbouw onvrede ontstaan over de dieronvriendelijkheid in de bio-industrie. Er is toen een nieuwe manier van produceren ontstaan; de scharrelindustrie.
In deze landbouwtak wordt meer aandacht besteed aan de levensomstandigheden van de dieren. Vooral het scharrelvlees heeft onder betere omstandigheden geleefd. De dieren kunnen naar buiten en hebben meer ruimte.
Echter, pas op: in de supermarkt is een wildgroei ontstaan van merknamen die klinken alsof het produkt de milieu- en diervriendelijkheid zelve is.
Vaak is dit echter niet waar. Vleesmerken als Quality farm, Boeuf Limousin, Nijkerks echte Maïskip en Natupur kip verkopen alleen bio-industrievlees.
Daarnaast bestaan de merken Boeuf Blonde d'Aquitane en Greenfields. Dit vlees is wel iets beter dan gewoon bio-industrievlees, maar de produktie hiervan wordt niet gecontroleerd door een onafhankelijke instantie.
Slagers die scharrelvlees verkopen hebben een sticker met het logo op de gevel en voorverpakt scharrelvlees heeft een sticker op de verpakking.

Wat betreft eieren geldt ook een wildgroei aan merknamen. Er is alleen sprake van betere levensomstandigheden dan in de legbatterij bij het volière-ei, het scharrel-ei en het gras-ei. Volièrekippen en scharrellegkippen kunnen niet naar buiten, al heeft de laatste groep wel meer ruimte. Wat dat betreft zijn eieren van kippen die wel buiten kunnen komen een betere keuze, te meer als deze in beperkte tomen (groep hennen met een haan) worden gehouden.
Ook hier bestaan controle-instanties. Voor volière- en graseieren is er het Controle-bureau voor Pluimvee, Eieren en Eiprodukten (CPE) en voor scharreleieren de Stichting Scharreleieren Controle. Deze eieren zijn herkenbaar aan de beeldmerken of aan een stempel op het ei.

Groen Labelstallen

Om de milieubelasting van de veestapel te verminderen worden zogenaamde Groen Labelstallen gebouwd. Dit zijn emissie-arme stallen: weinig ammoniak, stank en geluid dringt door naar buiten. De productie van mest blijft natuurlijk bestaan en wordt  steeds meer rechtstreeks in de grond geïnjecteerd, waar het uiteindelijk ook in het oppervlaktewater en dus het milieu terecht komt. De dieren hebben soms iets meer ruimte, maar minder dan een scharreldier. Belangrijk is te realiseren dat de welzijnseisen in de Groen Labelstallen minimaal zijn, de aandacht gaat hoofdzakelijk uit naar vermindering van belasting van het milieu in de directe omgeving.

Een oplossing voor een milieuprobleem betekent niet automatisch een oplossing voor het gebrek aan welzijn van dieren in de intensieve veehouderij.
Er is een ontwikkeling in de veehouderij naar meer grote mesterijen die alleen nog maar door hun lelijkheid opvallen, maar niet meer door de stank die zij produceren of door de uitgereden mest. Er zal dan meer dierenleed zijn, die minder de aandacht krijgt, omdat een deel van de protesten is verstomd.
Een negatief bij-effect van de verminderde milieubelasting is dat nu meer dieren permanent in een stal worden gehouden dan vroeger, omdat de totale som aan mestverwerkingseenheden (MVE's) met meer dieren nu lager uitvalt.
Ook om redenen als productieverhoging worden melkkoeien het hele jaar door op stal gehouden.

Ecologische landbouw (EKO)

De ecologische of biologische landbouw probeert methoden en middelen toe te passen die niet schadelijk zijn voor natuur, dier of mens en die het evenwicht tussen mens en natuur bewaren of herstellen. Men richt zich op het herstel en instandhouding van de bodemvruchtbaarheid en het behoud van de verschillende rassen van een gewas. Het milieu wordt zo min mogelijk belast en landbouwhuisdieren, zoals koeien, varkens en kippen, kunnen zich vrij bewegen.
Verwant aan de biologische landbouw, maar nog iets verdergaand, is de bio-dynamische landbouw. Deze is gebaseerd op de ideeën van Steiner. De producten daarvan dragen het Demeter-keurmerk.

In de ecologische landbouw worden in plaats van chemisch-synthetische gewasbeschermingsmiddelen en kunstmest, natuurlijke, preventieve gewasbescherming en uitsluitend organische bemesting toegepast.
Daarnaast speelt de keuze van het ras van het gewas een belangrijke rol.
Onkruidbestrijding vindt vooral mechanisch plaats, dus met machines. Waar dat niet mogelijk is wordt met de hand gewied.
De regionale kringloop van aanvoer van veevoeder en afvoer van mest is gunstig voor de energiebalans. Het ruimtegebruik per dier is groter (wat relatief meer energie kost), maar omdat ook het aantal dieren per bedrijf gemiddeld kleiner is, is het energieverbruik kleiner.
Niet-grondgebonden produktiesystemen, zoals de bio-industrie en het op kunststof materialen kweken van groente en fruit, worden niet toegepast.
Kontrole wordt gedaan door SKAL die het EKO-keurmerk uitgeeft.

Het Eko-logo dat in Nederland biologische producten siert, maakt in juli 2005 plaats voor een Europees keurmerk.

Schaalvergroting

De schaalvergroting in de veehouderij gaat gestaag door.

Den Haag (Agrarisch Dagblad 30 mrt 2004) - Nederland telt steeds minder boerderijen. Maar de boerenbedrijven die overblijven worden wel steeds groter. De landbouwtellingen over 2003, die het Centraal Bureau voor de Statistiek dinsdag op zijn website publiceerde, laten zien dat de trend van schaalvergroting in de landbouw doorzet.
Nederland telde in 2003 85.501 landbouwbedrijven, terwijl dat er een jaar eerder nog 89.580 waren. Een daling van ongeveer 5 procent. Het aantal grote landbouwbedrijven is wel in opmars. Het aantal boerenbedrijven van meer dan 100 hectare is in diezelfde tijd gestegen van 1446 naar 1539.
Door woningbouw, nieuwe bedrijventerreinen, weg- en waterbouw en natuurontwikkeling heeft de landbouw wel terrein moeten prijsgeven. In 2003 is de totale oppervlakte landbouwgrond teruggelopen van 194.944,5 hectare naar 192.304,5 hectare.

Dat is toch nog ruim meer dan 50% van de oppervlakte van ons land. In het buitenland is ongeveer 30% van het land in gebruik voor de landbouw.

Tussen 2000 en 2011 is het aantal landbouwbedrijven met 28 procent gedaald, van 97.390 tot 70.390. Bijna een kwart van de huidige bedrijven is een melkveebedrijf, en akkerbouwbedrijven zijn goed voor 17 procent. Ongeveer 44 procent van de totale cultuurgrond is in gebruik bij de melkveehouderij en een kwart bij de akkerbouwers. De oppervlakte grond die alle boerderijen in gebruik hebben, is in elf jaar met 6 procent afgenomen, van 1,975 miljoen hectare tot 1,858 miljoen hectare. De oppervlakte grond van een doorsnee bedrijf steeg met 30 procent van 20 tot 26 hectare.
In ons land worden permanent 130 miljoen dieren gehouden en jaarlijks bijna een half miljard geslacht (en nog veel meer gedood buiten menselijke consumptie om). Tweederde van de vlees en zuivel gaat naar het buitenland en de sector draagt slechts 2% bij aan de economie. Maar er is meer ....

Recente ontwikkelingen in de bezwaren tegen vleesconsumptie

Rond de eeuwwisseling, toen de meeste artikelen op Animal Freedom werden geschreven, was nog niet zo bekend dat vleesproductie en vleesconsumptie de grootste bijdragen leveren aan klimaatopwarming.
Sommige effecten van het overmatig gebruik van pesticiden onder het mom van gewasbeschermingsmiddelen is de terugloop van het aantal insecten. Dat is voor mensen die soms last hadden van besmeurde autovoorruiten of geprikt werden in de natuur een voordeel die hen gemakkelijk deed vergeten dat de terugloop in biodiversiteit wel erg breed was doorgezet.
Vleesvervangers waren in het begin nog niet zo lekker en veel duurder dan vlees uit de bio-industrie. Dat hielp niet mee om het gedrag van mensen te veranderen in de richting van minder dierlijke eiwitconsumptie.
De veeboeren die stopten hadden relatief kleine veestapels. Boeren die overbleven namen de rechten om vee te houden over van de stoppers. Hun financiële belangen en die van de banken, die de uitbreiding financierden, werden zo groot dat het verleidelijk werd om het niet meer zo nauw te nemen met de belangen van de natuur. Weidevogels die niet meer broeden op een grasland, daar hoef je ook geen rekening mee te houden en dat bespaart tijd en daarmee geld.
Veehouders worden zo weinig gecontroleerd op de hoeveelheid dieren die ze houden en er is tekort aan menskracht bij de instanties die dat moeten controleren dat de negatieve gevolgen van de te grote veestapel nog veel groter zijn dan gevreesd.

Meer over de kosten van het vleeseten.
Meer over de ideale oplossing voor de veehouderij in Nederland.

Voor actuele ontwikkelingen in de agrosector kijk op dierenrechten.blogspot.com.